ارتش انگلستان برای حفظ نواحی تحت تصرف خود که از شمال آفریقا و تقریبا همه خاورمیانه تا مرز ایران رادر بر می گرفت , می باید راه کارهای جدیدی را برای دستیابی به منابع مالی , به اجرا گذارد , زیرا حفظ سرزمین های اشغال شده و پرداخت هزینه نگهداری آنها , از لحاظ استراتژیک بسیار حائز اهمیت بود, لذا جهت تأمین منابع مالی مورد نیاز خود , انگلیسی ها راه چاره را در این دیدند که از جانب متفقین چند سری اسکناس( و طبیعی است بدون پشتوانه) تحت عنوان اسکناس های نظامی برای پرداخت هزینه های جنگی در شمال آفریقا و خاورمیانه چاپ و منتشر کنند . اما مشکلی که در این فرآیندوجود داشت این بود که هرکشوری واحد پول جداگانه ای داشت , برای نمونه واحد پول در تریپولی لیر , در اتیوپی , ماریا ترزا و در مصر پوند و درسومالی و عدن روپیه بود.

برای سهولت کار, مقامات انگلیس تصمیم گرفتند که در سیستم پولی این کشورها تغییراتی بدهند و سرانجام برای رفع این معضل واحدهای پولی جدیدی شامل : پنس –شیلیک – لیر و قورش بشرح زیر انتخاب شد :

الف : برای کشورهای واقع در منطقة نایروبی تا بنغازی ," پنس" انتخاب شد که نمونة پشت و روی اسکناس با این واحد ذیلا ملاحظه می شود .

ب : برای سومالی و مصر شیلینگ انتخاب شد که طرح پشتو روی اسکناس با این واحد در زیر ارائه گردیده است .

ج : برای نواحی شمال و غرب آفریقا یعنی لیبی و اطراف آن واحد لیر را انتخاب نمودند که نمونة پشت و روی آن به گونة زیر است :

اندازة اسکناس های فوق تقریبا 50 % اندازة واقعی است

د : برای کل خاورمیانه واحد قروش و برای بعضی کشورها با توجه به نحوه تلفظ این واژه , قرش را انتخاب کردند که نمونة هر دو اسکناس در زیر عرضه گردیده است .

اندازه ها تقریبا 50 % اندازة واقعی است

اسکناس های فوق همگی صرف نظر از واحد پولی خود, دارای کاغذهای نسبتا معمولی است و بسیار ساده طراحی شده و در بالای همه اسکناس ها به زبان انگلیسی و بعضی به زبان انگلیسی و فرانسه این جمله چاپ گردیده است : "توسط مقامات نظامی متفقین انتشار یافته است" .

The Issued By

Allied Military Authority

اعداد مربوط به ارزش اسکناس ها به زبان عربی و لاتین است . کلمه قروش یا قرش نیز به خط عربی و معادل آن Piastres آورده شده است , در پایین اسکناس ها نیز جمله"طبع بامر السلطه العسکریه المتحالقه"بزبان عربی چاپ شده است که همان ترجمه جمله انگلیسی فوق الذکر است,این اسکناسها را اسکناس های "A M A" متفقین نیز می نامند.

در بین این اسکناس ها با کمال تعجب مشاهده می شود که یکسری اسکناس نیز با مبالغ 5-10-20-50 و100 ریال برای ایران چاپ شده است , با توجه به این واقعیت که کشور ایران هرگز جزء مستعمرات انگلیس نبوده, وجود ایناسکناس ها نه تنها شگفت آور بلکه بسیار سوال برانگیزاست . چگونه ممکن است که یک کشور بیگانه برای کشور آزاد دیگری چون ایران که بهر حال در حد خود نظم ونسقی دارد و دارای نظام سیاسی معین و ارتشی نسبتا قدرتمند است , پول جدیدی چاپ کند ؟آنهم بدون اطلاع کشوری که قرار است این اسکناس ها در آن به جریان افتد. در این بلبشوی جنگ جهانی دوم , دولت انگلیس چه نقشه ای برایایران در سر می پرورانده است ؟آیا طرح چنگ انداختن بهسرزمین ما مورد نظر بوده است ؟

برای پاسخ به سوالات فوق شاید بتوان چنین سناریوئیرا ارائه داد که دولت" فخیمه" انگلیس در اواسط جنگ جهانی, خود را برندة نهایی جنگ می پنداشته و بر این تصور بوده است که پس از پیروزی کامل ,ایران رانیز جز مستعمرات جدید خود اشغال کند وبا هدف اداره موقت یادائم ایران , این اسکنای ها را فراهم نموده است , و الا چاپ پنهانی اسکناس برای کشور مستقل دیگری که حتی در جنگ نیز اعلام بی طرفی نموده است , چه معنایی میتواند داشته باشد ؟ بخصوص که آنها را حتی پیش ازآشکار شدن آثار ضعف نسبی ارتش خود نیز طراحی و چاپکرده است.

اما حملات پی در پی ارتش های ایتالیا و آلمان ازاواسط 1941 به در شمال آفریقا به فرماندهی ژنرالرومل(ملقب به روباه صحرا), مقامات نظامی انگلستان را متوجه این واقعیت نمود که نه تنها پیروزی به راحتی امکان پذیر نیست بلکه احتمال شکست نیز وجود دارد.

بدینجهت سران انگلیس سرانجام دست نیاز به سوی آمریکاییها دراز کردند تا آنها را برعلیه به" اصطلاح قوای محور" ترغیب کنند. درست در همین زمان هیتلر نیز مرتکب اشتباه بزرگ خود شد و با نادیده انگاشتن معاهدة خود , به اتحاد جماهیر شوروی حمله کرد و نتیجتا شوروی ها نیز با متفقین همراه گردیدند .

اما تا آنجا که به کشور ما مربوط می شود , به نظر می رسد که وارد شدن آمریکاییها در جنگ و هجوم اتحاد جماهیر شوروی به شمال و مرکز ایران (هرچند برای کشورمان بسیار ناگوار و پر هزینه بود) مانع اجرای نقشة شوم انگلیس و تصرف کشور ما گردید که مألا اسکناسهای آنها نیز خوشبختانه مورد استفاده قرار نگیرد .تاآنجا که نویسنده این مقاله تحقیق کرده است شوربختانهپژوهش ژرفی از سوی تاریخ نگاران ایرانی در این باره انجام نشده است و امید است که این واقعه تاریخی بیشتر مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد .

اینک به شرح اسکناس های چاپ شده از سوی ارتش انگلیس برای استفاده آن پس از اشغال ایرانمی پردازیم.

الف : اسکناس 5 ریالی : بالای اسکناس به زبان انگلیسی نوشته شده است " این اسکناس توسط مقامات ارتش انگلیس صادر شده " .

The Issued By

British Military Authority

در چهار طرف این اسکناس 4 بار عدد 5 فارسی و در وسط در سمت راست عدد5 لاتین و در زیر آن 5 ریال و در سمت چپ عبارت پنج ریال به زبان فارسی چاپ شده است . واژة پنج فارسی با خط غیر معمول نوشته شده وکاغذ اسکناس معمولی و طرح پشت اسکناس نیز بسیار ساده است و فقط دوبار عدد 5 یکبار به فارسی و یکبار به انگلیسی چاپ شده است .

ارقام 10-20-50 و 100 ریال نیز تقریبا مانند 5 ریال است که برای جلوگیری از اطناب فقط تصویرپشت و روی آنها به ترتیب در زیر عرضه می گردد.

اندازة اسکناس ها تقریبا معادل 60 % اندازة واقعی است

چنانچه موضوع را کمی بیشتر واکاویم به این نکته مهم می رسیم که در اسکناسهای تهیه شده برای ایران بجای واژة "Allied " یا " متفقین" واژة British آورده شده است به این معنا که این سری اسکناس بخصوص را تنها مقامات نظامی انگلیس(و نه همة متفقین) برای ایران تهیه کرده اند.

نکتة قابل توجه دیگر اینکه در قسمت پایین تمام اسکناس های فوق الذکر با خط بسیار ابتدایی که مشخص است توسط یک نویسندة فارسی زبان نیز نوشته نشده است , در یک مربع مستطیل این جمله به چشم میخورد " این اسکناساز طرف حکمران نظامی برطانی صادر شده است ". تصویر بزرگ شدة این عبارت برای دقت بیشتر در زیرآمده است . همانطور که ملاحظه می شود این رسم الخط حتی نزد کم سوادان ایرانی نیز معمول نیست , بخصوص که در ایران بکار بردن واژة برطانی (بدون "ی" و با" ط") .بجای واژة بریتانی معمول نیست و حتی خود واژة بریتانی نیز بکاربردهنمی شود و معمولا انگلیس یا انگلستان را استفاده میکنند .

عجیب تر از نوع خط , مفهومی است که در متن فوق بکار برده شده است. لطفا به عبارت "حکمران برطانی" در این متن توجه فرمایید. آیا فرضیه اشغال کشور ایران ,که در اواسط مقاله بدان اشاره شد , در ذهن شما خطور نمی کند ؟ آیا معنای این عبارت چنین نیست که این اسکناسها قرار است توسط حکمران انگلیسی پس از اشغال کشور, مورد استفاده قرار گیرد ؟

پرسش دیگر اینکه بر عکس سایر اسکناس ها , که درصفحات قبل ارائه شد و همگی از طرف همه متفقین برای دوران جنگ در جریان گذاشته شده بود , انگلیس ها چرا در این مورد تصمیم گرفته بودند که برای ایران فرمانروای انگلیسی بگمارند و این اسکناس ها را نیز پیشاپیش و بقول خودشان از طرف آن "حکمران برطانی" آماده نموده اند تا بلافاصله به جریان گذاشته شود .

خوشبختانه در نیمة دوم جنگ یعنی از اواسط سال 1942 به بعد , سناریوها بویژه در مورد ایران , همگی بر خلاف آرزوی انگلیس ها تغییر پیدا کرد , اتحاد جماهیرشوروی دربارة اخراج آلمانیهای مقیم ایران التیماتوم داد و ایران مجبور به رعایت آن شد ولی آنها باز شمال و قسمتی از مرکز کشور ما را به تصرف در آوردند پادشاه مجبور به ترک کشور شد, ارتش آمریکا نیز وارد جنگ گردید , دولت انگلیس هم در این هیاهو برای حفظ هندوستان , جنوب و شرق کشور را اشغال کرد . همة این اتفاقات باعث شد که سر انجام کنفرانسی در تهران با حضور سران کشورهایآمریکا و انگلیس و شوروی در سال1322 در پایتخت ایران

تشکیل گردد که با مذاکرات و پیشنهادهای گوناگون ,بالاخره آمریکاییها بر استقلال ایران پای فشردند .بموجب عهدنامه ای که درهمان سال در تهران به امضاء رسیدارتش انگلیس موظف شد جنوب کشور را تخلیه کند ,شوروی ها نیزمجبور شدند سپاه خود را از مرکز به نواحی شمالی تر کشورگسیل دهند(اما از بیرون رفتن کاملتعلل میورزیدند)

ولی با اصرار آمریکا و دخالت سازمان ملل و مانور های دیپلماتیک قوام الساطنه نخست وزیر وقت سرانجام روسها نیز کشور را ترک کردند واستقلال کشور تضمین شد, بدین روند بود که آرزوهای دور و دراز انگلیس ها هرگز جامعة عمل بخود نپوشید وبقول خودشان"حاکم برطانی" نتوانست که بر سرزمین ما "حکمرانی" کند واسکناس های آنها نیز خوشبختانه به جریان نیفتاد .

پی نوشت :

_{نمونه عرضه شده در این مقاله , هم اکنون در موزة بریتانیا در لندن نگهداری می شود و فتوکپی های ارائه شده در این پژوهش نیز از روی همان نمونه های موجود درآن موزه تهیه شده است .}

منابع :

British Military Administration in

Africa by Lord Rennell of

Rodd, HMSO Books, 1948.

Money and Conquest by Vladimir

Petrov, The John Hopkins

Press, 1967.

World War II Military Currency by

C.F.Schwan and J.E. Boling,

BNR Press, 1978