هرچند ماهیت این نوشتار دربارة نشر اسکناسهای نامتعارف در ایران است ولی برای روشن شدن مطلب و بیان چگونگی انتشار این اسکناسها, ایجاب میکند که در آغاز , بررسی کوتاهی دربارة این سازمان کمونیستی بعمل آورده شود.اصولا از زمان تأسیس اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی و تبلیغات وسیع ایدئولوژیک آنها,در کشور ما نیز طبعا هسته های کمونیستی , بخصوص در شمال و مرکز کشور بوجودآمده است .

در دوران سلطنت رضاشاه و در خلال دهة1300 تا 1310 اولین سرکوب کمونیست ها, آغاز شد که مشهورترین آنها "گروه 53 نفر" بود .این گروه همانطور که از نام آن بر می آید گروه کوچکی متشکل از نخبگان و تحصیل کردگان و روشنفکران بود .( سرشناس ترین آنها , دکتر ارانی – عبدالصمد کام بخش – عزت الله سیامک و بزرگ علوی "نویسنده نامی" بودند)عده ای براین باورندکه گروه 53 نفر قطع نظر از ارتباطات احتمالی آنها با شوروی, چنانچه منصفانه قضاوت شود میبایست آنرا یک گروه ناسیونال دموکرات(و نه کمونیست) نامید ولی به هرروی این گروه در سال1310 توسط مأمورین امنیتی رضا شاهی دستگیر شدند. دکتر ارانی رهبر آنها در زندان از دست رفت و بقیه نیز مدتها در زندان ماندند .پس از این سرکوب, هسته های دیگرکمونیستی کشور نیز بتدریج نابود شدند و اصولا تا سال 1320 شمسی که رضا شاه مجبور به ترک ایران شد گروه کمونیستی متشکلی در ایران , بصورتی سازمان یافته وجود نداشت .

پس از شهریور 1320 و با بدست آمدن آزادی های سیاسی , مجددا فعالیتهای گروههای کمونیستی در ایران نضج گرفت . با اشغال شمال ایران توسط ارتش سرخ و فروپاشی نظام کشورو سازمانهای امنیتی وابسته به آن , هسته های کمونیستی مجددا موفق به بازسازی خود گردیدند و سرانجام حزب تودة ایران دوباره با سازمانی جدید تشکیل و فعالیت خود را آغاز کرد.

دو سال پیش از این, پیشه وری نامبرده در انتخابات دورة چهاردهم مجلس از سوی مردم تبریز بعنوان نماینده, مجلس انتخاب گردید ولی اعتبارنامة او , به استناد سوابق کمونیستی و زندانی بودنش در دورة
رضا شاه , رد شد .

از سوی دیگر طبق اسناد اتحاد جماهیر شوروی که اخیرا از مدارک محرمانه خارج شده است , استالین تصمیم قطعی خود را گرفته بود تا با آشوب و بلوا در استان های ترک زبان ایران , آنانرا به کشور شوراها ضمیمه کند لذا با فرمانی , باقروف دبیر نخست کمیتة مرکزی حزب کمونیست آدربایجان شوروی را مأمور کرده بود که مقدمات به اصطلاح "آزادی" آذربایجان ایران را فراهم نماید . با رد اعتبارنامة
پیشه وری و طبعا عصبانیت او از این رفتار افراطیون مجلس 14 , باقروف موقعیت را مناسب دید و او را به باکو دعوت کرد(ظاهرا پیشه وری ملیت دوگانه نیز داشته است) .

باقروف با برنامه ریزی قبلی خود وتحریک حس انتقام جویی پیشه وری , او را قانع کرد که با توجه به ضعف دولت مرکزی ایران , موقعیت مناسبی بوجود آمده است تا با ایجاد آشوب در آذربایجان , دولت مرکزی را برای گرفتن امتیاز , تحت فشار قرار داد. برای آغاز کار نیز مقدار قابل توجهی پول نقد با تعدادی کامیون و دستگاههای ایمنی و مقادیری تجهیزات پزشکی و نظایر آن را در اختیار پیشه وری گذاشت .

با این مقدمات پیشه وری گروهی را تشکیل داد و خواسته های خود را , با هدف تحت فشار گذاردن دولت مرکزی اعلام نمود که مهمترین آن, خودمختاری آذربایجان و تقسیم اراضی میان دهقانان و پلیس مستقل و بکاربردن زبان ترکی در مدارس و ادارات بود . به این ترتیب فرقة دموکرات آذربایجان به رهبری پیشه وری در اواسط سال 1324 شمسی پا به عرصة وجود گذاشت . اعضای رهبری این فرقه غیر از سید جعفر پیشه وری عبارت بودند از : علی شبستری – صادق پادگان – امیر علی لاهرودی – قاسم چشم آذر و غلام یحیی دانشیان و بی ریا و چند نفر دیگر.

فرقة دموکرات آذربایجان در ابتدا به قانون اساسی کشور پایبند بود ولی بتدریج, نیات باطنی وافراطی خود را بروز داد و به سوی جداشدن از ایران و اعلام استقلال گام نهاد که تشکیل پلیس جداگانه و ایجاد ادارات گوناگون و سایر نهادهایی که برای اداره یک کشور مستقل مورد لزوم است و حتی سازمان پست و تمبر جداگانه نیز از آن جمله بود .

چاپ و نشر اسکناس که توسط به اصطلاح حکومت ملی آذربایجان انجام گرفت , نیز از جمله همین اقدامات بود که متأسفانه تا بحال پژوهش ژرفی در این باره از سوی پژوهشگران به عمل نیامده است که اینک به آن می پردازیم.

فرقة دموکرات آذربایجان بدون اینکه حتی بانک ناشر اسکناس داشته باشد در اواخر سال 1324, باعجله یکسری اسکناس را چاپ و در جریان گذاشت .این اسکناس ها بصورت بسیار ابتدایی و با کاغذهای معمولی که به اصطلاح کاغذ کاهی نامیده می شود , بدون هیچگونه سیستم های ایمنی معمول در صنعت چاپ اسکناس (برای جلوگیری از تقلب) آماده شده بود و بوسیلة چاپخانه های معمولی چاپ گردیده بود , طرح آن بسیار ساده و ابتدایی و پشت اسکناسها بدون هیچگونه طراحی و به شرحی که بعدا خواهد آمد فقط دارای سه جمله با خط نستعلیق , به رنگ مشکی چاپ شده بود .

علاوه بر بکار بردن زبان ترکی , واحد پول ایران را نیز که ریال است به قران و تومان تغییر دادند .در متن اسکناس حتی تومان را نیز (که یک واژة ترکی مغولی و بمعنای ده هزار است) به" تومن" تبدیل کرده اند . در این اسکناس ها هیچ واژه فارسی یا لاتین به کار برده نشده ولی بعدا متوجه شدند که اعداد , با رسم الخط عربی , برای خارجی ها آشنا نیست از این روی در بالای اسکناس دوباره اعداد لاتین را با ماشینهای دستی , پرفراژ کردند .

در وسط اسکناس یک طرح بیضی اسلیمی مانند چاپ شده و در میانه آن به خط نسخ این جمله دیده میشود " آذربایجان ملی حکومتین خزانه دارلیق سندی" . در سمت راست شمارة ردیف اسکناس با ماشینهای معمولی شماره زنی اضافه گردیده است در سمت چپ نیز یک مهر دایره ای شکل از همین مهرهای لاستیکی دستی معمولی با استامپ آبی زده شده است که در آن نیز جمله" آدربایجان ملی حکومتین" و در زیر آن تاریخ اسفند 1324 دیده می شود . در قسمت زیرین اسکناس دو عبارت خزانه دار و وزیر دارایی و یا بگونه ای که خود بکار برده اند"مالیه وزیری" به چشم می خورد . امضای اسکناسها نیز از 5 قرانی تا 10 تومانی به صورت چاپی است ولی اسکناس های 50 تومانی به خاطرمبلغ زیاد آن با دست امضاء شده است که معمولا وزیر مالیه با جوهر آبی و خزانه دار با جوهر قرمز امضاء کرده اند.

اینک به شرح اسکناس ها می پردازیم :

1. پشت اسکناس : پشت اسکناس ها همانطور که پیشتر ذکر شد همگی ساده و بدون هیچگونه طرح یا علامتی است و از 5 قران تا 50 تومن همگی به یک گونه است و فقط شامل سه سطر که دستورات دولتی را اعلام می کند, با خط نستعلیق نسبتا خوب به زبان ترکی و به رنگ سیاه بشرح زیر چاپ شده است .

1. خزانه داری حکومت ملی آذربایجان این سند را تضمین میکند .

2. در مقابل این سند می توانید از تمام مغازه های دولتی جنس بخرید و بفروشید .

3. جاعلین این سند در دادگاه صحرایی محاکمه و به اعدام محکوم خواهند شد .

2. روی اسکناس :

الف - بش قران (5 ریال) : عدد 5 و عبارت بش قران در چهار گوشة اسکناس قرار دارد. شمارة ردیف اسکناس در بالا و وسط اسکناس زده شده است و تنها اسکناسی است که عدد لاتین در بالای آن پرفراژ نشده است . رنگ آن نیز قرمز است .

ب - بیر تومن (1 تومان ) : که به رنگ سرمه ای مایل به بنفش چاپ شده است. از این واحد به بعد بالای اسکناس عدد لاتین نیز پرفراژ گردیده است .

ج - ایکی تومن (2 تومان ) : که به رنگ سرمه ای با زمینة روشن چاپ شده است .

د - بش تومن (5 تومان ) : که به رنگ سبز سیر چاپ شده است .

ه - اون تومن (10 تومان ) : که به رنگ قرمز می باشد .

و - اللی تومن (50 تومان ) : که به رنگ سبزاست . تنها فرق دیگر این اسکناس همانطور که اشاره شد امضاهای آن است که با دست انجام شده است و عدد لاتین 50 نیز بین 2 ستاره پرفراژ شده است .

اندازه اسکناسها کمابیش50 % اندازة واقعی است

برای آگاهی از سرنوشت این اسکناس ها بهتر است ابتدا سرنوشت این فرقه نامبارک کمونیستی به اصطلاح دموکرات را بطور خلاصه بررسی کنیم . اقدامات این فرقه که با حمایت ارتش سرخ سازمان یافته بود به تدریج آثار جدایی طلبانه خود را نشان می داد .پیشه وری در آذرماه 1324 مجلس و دولت جداگانه ای بر پا کرد و خود در رأس آن دولت قرار گرفت و به اصطلاح خود "قشون ملی" شامل 20 هزار فدایی تشکیل داد. این اقدامات و بخصوص اخراج ارتش ملی ایران از آذربایجان , باعث نگرانی میهن دوستان گردید و به اصطلاح زنگهای خطر به صدا در آمد . کابینة مرحوم حکیمی به علت کوتاهی در انجام وظایف خود سقوط کرد و قوام السلظنه به نخست وزیری رسید. برنامة اصلی دولت قوام بیرون راندن ارتش سرخ از ایران بود زیرا فرقة دموکرات را زائده ای از آن میدانست لذا راه حل این مشکل بزرگ را مذاکرة مستقیم دانست .

قوام بدون اینکه حتی کابینة خود را به مجلس معرفی نماید در اواخر بهمن ماه 1324 به مسکو رفت و 13 روز در آنجا ماند و چند بار پی در پی با شخص استالین و به موازات آن با سایر مقامات ذی نفوذ دیگر مذاکره کرد . او سرانجام دریافت که شورویها چشم طمع به نفت شمال دوخته اند و راه برون رفت از این بحران , قول مساعد و یا حتی تنظیم قرارداد گونه ای دربارة واگذاری نفت شمال میباشد . قوام که میدانست دورة قانون گذاری مجلس چهاردهم در حال پایان یافتن است همة تجربیات خود را بکار برد تا با مانورهای پیچیدة سیاسی این معما را هرچه زودتر حل کند, سرانجام با استالین به توافق رسید که نفت شمال را طی قراردادی به شوروی واگذار کند , مشروط بر اینکه ارتش سرخ بلافاصله از میهن ما خارج شود و دولت شوروی دست از حمایت فرقة دموکرات بردارد منتها با زرنگی خاصی , تنفیذ این قرارداد را به مجلس واگذارکرد .و بدین سان قوام السطنه با قرارداد تشکیل شرکت مختلط نفت ایران و شوروی به تهران بازگشت و دو روز قبل از انقضای مدت قانونی دورة چهاردهم مجلس ,کابینة خود را به مجلس معرفی کرد . همچنین تعمدا قرارداد امضاء شده خود را فقط 2 ساعت قبل از انقضای دورة مجلس چهاردهم یعنی حدود ساعت 10 صبح روز 21 اسفند 1324 به مجلس ارائه داد و زمان قانونی مجلس در ساعت 12 همان روز به اتمام رسید بدون آنکه حتی فرصتی برای اعلام وصول قرارداد مانده باشد .

از سوی دیگر در روز 17 فروردین1325اعلامیه ای در شمارة 6073 روزنامة اطلاعات از طرف سادچیکف نماینده و سفیر اتحاد جماهیر شوروی شامل 3 ماده انتشار داده شد که مادة اول آن اعلام می داشت خروج ارتش سرخ تا پایان اردیبهشت ماه 1325 به پایان خواهد رسید و مادة دوم قرارداد , اطلاعیه تأسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی بود که باید آن قرارداد حداکثر تا 7 ماه دیگر برای تصویب به مجلس ایران (مجلسی که هنوز تشکیل نشده بود)تقدیم شود و مادة سوم نیز دربارة فرقة دموکرات آذربایجان بود که آن را یک امر داخلی دانسته و توصیه کرده بود که به گونة مسالمت آمیزی حل و فصل شود .خوشبختانه ارتش سرخ تا پایان اردیبهشت ماه 1325 ایران را ترک کرد و فرقة دموکرات که حامی خود را از دست داد مجبور شد با دولت ایران وارد مذاکره شود ولی چون از یک سو نسبت به مردم آذربایجان بد رفتاری کرده بود و از سوی دیگر در مذاکرات خود با دولت مرکزی نیز یکدنگی و عدم انعطاف نشان می دادند, انجام مذاکرات را ناممکننمود.

معهذا قوام السلطنه شخصا پیشه وری را برای مذاکره حضوری به تهران خواند ولی او در هیبت رئیس یک دولت مستقل با گروه مشاوران , در حالی که از سوی فداییان مسلح اسکورت می شد در 8 اردیبهشت ماه 1325 با هواپیمای خصوصی روسی خود وارد تهران شد و هواپیمای او در فرودگاه قلعه مرغی به زمین نشست . با این مقدمات از همان آغاز روشن بود که این دور مذاکرات با شکست روبرو می شود و چنین نیز شد . قوام برای اتمام حجت , یکبار دیگر مظفر فیروز معاون خود را به تبریز فرستاد ولی دور تازة مذاکرات نیز بی نتیجه ماند .

در اواسط سال 1325 همة نشانه ها بیانگر این واقعیت بود که فرقة دموکرات سر ناسازگاری دارد و بامذاکره کار به جایی نخواهد رسید.از سوی دیگر دولت شوروی سوسیالیستی نیز ایران را برای انجام انتخابات دوره پانزدهم مجلس بمنظور تصویب قرارداد نفت(همان مجلس پانزدهم که در ابتدای کار خود این قرارداد را بکلی مردود دانست) تحت فشار می گذاشت و قوام به بهانة اینکه کشور برای انجام انتخابات باید یکپارچه باشدو اکنون پاره ای از خاک ما ادعای خود مختاری دارد و با این وضعیت انجام انتخابات ممکن نیست لذا برای یکپارچگی کشور درآذرماه1325از ارتش خواست که بسوی آذربایجان عزیمت کند .

پیشه وری و فرقة دموکرات ابتدا مردم آذربایجان را به مقاومت مسلحانه در برابر نیروهای به اصطلاح آنها "اشغالگر" تشویق کردند ولی یک هفته بعد یعنی روز 21 آذرماه 1325هنگامیکه ارتش سلحشور ایران پیروزمندانه وارد شهر قهرمان پرور تبریز شد ,با استقبال پرشور و بی مانند تودة مردم قرار گرفت و خوشبختانه همان شب نیز بیشتر سران فرقه به آن سوی مرز فرار کردند و شمار اندکی نیزبدون مقاومتی تسلیم شدند.

پیشباز پر شور و بی شائبة مردم تبریز از ارتش قهرمان خود ,نشان از عشق همیشگی هموطنان عزیز آذربایجانی به میهن خویش دارد .

و بدین گونه بود که شوروی از بدست آوردن نفت شمال ناکام ماند و پیشه وری در آرزوی خود نامراد, اسکناسهای آنها نیز خوشبختانه بیش از 9 ماه در جریان نبود و آذرابادگان این دردانه گهواره زرتشت در دامان مام خود ماند .

و بدین گونه است که خدای ایران زمین هماره نگاهبان این خاک پاک است و بدینگونه نیز خواهد بود تا جاودان, که "براستی او بهترین نگهدارنده و مهربان ترین است".

منابع:

^{1. سیاست موازنه منفی در مجلس چهاردهم تألیف حسین کی استوان - انتشارات مظفر تهران 1379}

^{2. شورشیان آرمانخواه و ناکامی چپ در ایران تألیف مازیار بهروز - انتشارات ققنوس تهران 1380}

^{3. محاکمات دفاعیات و خاطرات سید جعفر پیشه وری تألیف شاهرخ فرزاد - نشر شیرین تهران 1384}

^{4. در تیر رس حادثه زندگی سیاسی قوام السلطنه تألیف حمید شرکت - انتشارات اختران 1385}

^{5. راهنمای اسکناسهای ایران(قاجار پهلوی)تألیف فریدون نوین فرح بخش چاپ هفتم- نشر فرح بخش تهران 1385}