پژوهشی دلباره نشر اسکناس های آلمانی در ایران

در اوایل دورة جنگ جهانی اول و تسلط روس ها در شمال و انگلیس ها در جنوب کشورمان , دولت آلمان نیز به این اندیشه افتاد که با ایجاد منطقة نفوذ در غرب ایران و باز کردن کانال نفوذی برای خود در مرکز و شرق کشور بتواند دولت هند را که مرکز اصلی قدرت مالی و تهیة سرباز برای انگلیسی ها بود , تحت فشار قرار دهد . در همین حال گروهی از مخالفین دولت مرکزی ایران نیز به کرمانشاه مهاجرت نموده و کمیته ای برای مبارزه تشکیل داده بودند .این کمیته که از بعضی رجال مشهور تشکیل شده بود , موفق گردید که در کرمانشاه هستة مقاومتی بوجود آورد و در عین حال گوشه چشمی نیز به امپراطوری امپراطوری آلمان برای کمک های مالی و نظانی داشته باشد . مقامات نظامی آلمان نیز از این موقعیت آگاه بودند و تصمیم گرفتند شاید بتوانند از این طریق نفوذ نظامی خود را آغاز کنند.

امپراطوری آلمان برای باز کردن جبهة نفوذی جدید , علاوه بر ملاحظات نظامی باید راهی را نیز جهت تأمین منابع مالی آن , پیدا کنند تا بتوانند هستة اولیة گروه را در منطقه غرب و ادامه آن به مرکز و شرق ایران و نهایتا رسیدن به مرز هندوستان برای تهدید شرکت هند شرقی که یک امپراطوری عظیم اقتصادی دولت انگلستان بود , به انجام برساند. برای تأمین هزینه های این پروژه دو راه در پیش روی دولت آلمان بود : الف ) تأسیس یک بانک آلمانی در ایران نظیر بانک شاهی ایران که انگلیس ها در اختیار داشتند , لیکن این روش زمان زیادی را لازم داشت . ب) به کار بردن اسکناس های چاپ شده سالهای 1914-1906 خزانه داری امپراطوری آلمان , با اضافه کردن ارقام و حروف فارسی در پشت و روی آن "سورشار" ودر جریان گذاشتن آنها در بازار ایران برای پرداخت هزینه های نظامی خود بمنظور ایجاد یک ارتش کوچکی در آن نواحی .

امپراطوری آلمان در سال 1915 شخصی را نیز به نام دکتر اسکار وان نیدر مایر ( Oscar von nieder mayer)که یک ماجراجوی نظامی بود برای این منظور و سرپرستی و هماهنگی این برنامه در نظر گرفت و به غرب ایران روانه کرد . از طرف مقامات نظامی آلمان نیز فیلد مارشارل گولت , که از سال 1906 مشاورعالی و بعدا فرمانده ارتش امپراطوری عثمانی ( ترکیه ) بود , به سرپرستی این پروژه گمارده شد . یک ژنرال دیگر آلمانی به نام ژنرال برس من که نمایندة فعالیتهای امنیتی خارج از کشور ارتش آلمان بود و همینطور یک مشاور بانک دولتی آلمان (Douche Bank)و هچنین یک شرکت صرافی بزرگ آلمانی مقیم بغداد اعضای کمیته نشر اسکناس در ایران شدند و کار سورشارژ اسکناسها به زبان فارسی را آغاز نموده و چاپ آن را نیز به شرکت چاپخانة دولتی آلمان در شهر برلین واگذار کردند .

در آن زمان که دوران پادشاهی احمد شاه قاجار بود کشور ما بسیار ضعیف بود و از نظر مالی نیز حساب و کتابی نداشت , بانک مرکزی هم هنوز در ایران بوجود نیامده بود . بنابراین به راحتی امکان پذیر بود که یک دولت خارجی اسکناس های خود را با سورشارژ فارسی درکشور به جریان گذارد .

برای اینکه مبنایی جهت تبدیل ارزش مارک آلمان به قران ایران پیدا شود , کمیته فوق الذکرتصمیم گرفت که یک مارک آلمان را معادل 5/2 قران محاسبه کند . هرچند که ارزش مارک شایدکمی بیشتر از این بود ولی نرخ 5/2 قران شاید برای سهولت کار تعیین شد . البته هنوز مارک امپراطوری آلمان سقوط نکرده بود .

اسکناس هایی که بشرح فوق برای انتشار در ایران سورشارژ گردید در 5 رقم بشرح زیر میباشد:

5 مارک معادل 5/12 قران

10 مارک معادل 25 قران

20 مارک معادل 5 تومان

100 مارک معادل 5 2 تومان

1000 مارک معادل 250 تومان

تا آنجاکه ما اطلاع داریم اول اسکناسهای 20-100و1000 مارکی را سورشارژ نمودند ولی در عمل دریافتند که اسکناس های 1000 مارکی "250 تومانی" و 100 مارکی "25 تومانی" به علت ارزش بالای آن اصولا کاربردی ندارد و باید ارقام ریزتری را در جریان گذاشت , از این جهت یکی دو ماه بعد ارقام ریزتر یعنی
5 مارکی " 5/12 قران" و10 مارکی "25 قران" قران را در جریان قرار دادند . بنابراین ارقامی که در ایران مورد مصرف قرار گرفت عبارت بود از : 5/12 قران , 25 قران و 5 تومان و قطعات 25 و 250 تومانی به عنوان نمونة رسمی در خزانه داری آلمان باقی ماند و امروز نیز در موزة برلین نگهداری می شود . این اسکناس ها در واقع رقیب اسکناس های بانک شاهی که یک بانک 100% انگلیسی بود , بشمار می رفت . گزارش های دیگری داریم که دولت آلمان تعدادی سکة نقره ایران را نیز ضرب کرد و به ایران فرستاد . میزان سکه ها طبق مدارک خزانه داری آلمان حدود 16 میلیون قران بوده است که قسمت عمدة این سکه ها بعد از شکست امپراطوری آلمان عینا به آلمان بازگردانده شده است .

اسکناس های مورد بحث که متأسفانه مردم ایران کمتر از آن مطلع هستند نزد اقتصاددانان اروپایی به اسکناس های نیدر مایر مشهور است . بنابراین پیش از آنکه به جزئیات اسکناسها بپردازیم شاید بهتر باشد ابتدا شرح حال مختصری از دکتر اسکار وان نیدر مایر و شرح عملیات نظامی او در ایران , تا آنجا که به تاریخ کشورمان مربوط می شود , بپردازیم .

دکتر نیدر مایر در 8 نوامبر 1885 در شهرک کوچکی نزدیک مونیخ بدنیا آمد . پس از تحصیلات اولیه به دانشگاهی درایالت باواریا وارد شد و دورة جغرافیای نظامی را به پایان رساند .علاقه او به زبان فارسی و تاریخ ایران بخاطر آشنایی او با بیگری و بهایی گری آشنا شد . خیلی روشن نیست که چگونه او با بهایی گری آشنا شده است , اما شواهدی وجود دارد که او حتی مذهب خود را تغییر داده و به آیین بهایی گرویده است .
به همین علت نیدر مایر به آموختن زبان فارسی پرداخت و سپس با بورس تحصیلی دانشگاه خود, به ایران و هند سفر کرد . پس از این سفر به دورة دکترا وارد شد و پایان نامه خود را نیز در بارة ایران و آب های تحت العرضی و رودخانه ها و برکه های آن گذراند که بعدا بصورت کتابی نیز منتشر کرد .

دکتر نیدر مایر ذاتا انسانی ماجراجو بود و بخاطر همین خوی ماجراجویی خود بجای تدریس در دانشگاه به ارتش امپراطوری آلمان پیوست . پس از آغاز جنگ بین المللی اول در اوایل سال 1915 به فرانسه اعزام شد . در همین سال یک سازمان جاسوسی که" سازمان عملیات خارج از کشور" نام داشت در ارتش آلمان تشکیل شد و خوی ماجراجوی دکتر نیدر مایر او را به این سازمان کشاند و از جانب این سازمان برای تشکیل ارتشی چریکی در غرب ایران با منظور نهایی رفتن به افغانستان و تحت فشار گذاشتن دولت انگلیس که منابع بسیاری در هند داشت , روانه شد .

دکتر نیدر مایر در اواخر سال 1915 وارد کرمانشاه شد . قبل از اعزام , دولت آلمان مقدماتی در مرکز و غرب ایران از نظر سیستمهای نظامی و پشتیبانی فراهم کرده بود . همچنین مقدار زیادی اسلحه و مهمات و دستگاه های مخابراتی نیز با راه آهن تحت پوشش وسایل یک سیرک آلمانی روانة ایران کردند که در بین راه بر حسب تصادف توسط مأمورین کشور رومانی کشف شد و دریافتند که در زیر وسایل معمولی سیرک, ابزارجنگی مخفی شده است . در بخارست از گروه های آلمانی و ابزار و وسایل آنها عکسبرداری شد و در روزنامه های آنجا نیز به چاپ رسید , اما آلمان مجددا همین روش را تکرار کرد واین بار
با پرداخت رشوه به مأمورین رومانیایی , لوازم مورد احتیاج خود را با همان روش قبلی و تحت پوشش سیرک به ایران اعزام کردند . روشن است که چاپ اسکناس های موضوع این مقاله نیز قسمت دیگری از همین عملیات پنهانی بود .

دکتر نیدر مایر پس از توقف کوتاهی در کرمانشاه و انجام کارهای مقدماتی عازم تهران شد . او که خود را به دروغ نمایندة امپراطوری آلمان معرفی می کرد با احترام تمام در تهران مورد پذیرایی قرار گرفت . مردم ایران در آن دوره بخاطر نفرتی که به روس ها و انگلیس ها داشتند نا خود آگاه به آلمانی ها روی خوش نشان داده آنها را دوست خود می دانستند , اما تهران در آن زمان در حوزة عملیاتی روسیة تزاری قرار داشت و انگلیس ها نیز نفوذ فوق العاده ای در بین دولتمردان قاجاری داشتند . به همین علت دکتر نیدر مایر به مقامات ارشد کشورکه دوستدار آلمان ها بودند پیشنهاد نمود که پایتخت ایران , از تهران به اصفهان منتقل شود . مأمورین اطلاعاتی روس و انگلیس به زودی از جزئیات مأموریت دکتر نیدر مایر آگاه شدند و تحریکات از هر سو آغار گردید . او پیش از آنکه در تهران مشکلی جدی پیش آید , با ارتش کوچکی که از سربازهای ترک و عراقی و داوطلبان ایرانی و سوار های کرد تشکیل داده بود عازم افغانستان شد و در آوریل 1916 و تحمل سختی هایی در بین مسیر , به کابل رسید . اما ورود او به کابل مانند ورود او به تهران با استقبال همراه نبود ومقامات افغان او و گروه همراهش را در یک اردوگاه نظامی بصورت نیمه زندانی تحت نظر قرار دادند . مأموریت دکتر نیدر مایر این بود که دولت افغانستان را قانع کند تا علیه هند اعلام جنگ بدهد که پذیرفته نشد . به علت عدم موفقیت در کابل وهنگامی که مسجل پیشرفتی میسر نیست در اوایل سال 1916 آنجا را به سمت تهران ترک کرد و در اوایل جولای 1916 مجددا به تهران بازگشت . در تهران نیز این بار استقبال شایانی از او و همراهانش به عمل نیامد و مجبور شد که از طریق همدان به کرمانشاه بازگردد . و سر انجام در 5 سپتامبر 1916 دوباره به کرمانشاه وارد شد . در کرمانشاه با نظام السلطنه مافی که از بزرگان آن ناحیه و بعدا حکمران آن جا گردید وارد مذاکره شد . اسکناس هایی که در بالا به آن ها اشاره شد و بعدا جزئیات آن یاد آوری می شود در این هنگام به مقدرا قابل توجهی به شرکت صرافی آلمانی "Woun Khaus&company" سابق الذکر رسیده بود و طبق دستور دولت مرکزی آلمان قرار شد که بتدریج در اختیار دکتر نیدر مایر قرار گیرد .

دکتر نیدر مایر پس از مذاکرات زیاد سر انجام با نظام السلطنه مافی به توافق رسید که در ازای پرداخت 400 هزار مارک , لشکری از سربازان بومی برای او تشکیل دهد که با سربازان ترک و سربازان عراقی و مشاورانی که آلمان فرستاده بود ارتش نسبتا مجهزی تشکیل شود . اما پیش از آنکه این ارتش پا بگیرد از شمال و جنوب مورد حمله های متناوب سپاه روسیه و انگلیس قرار گرفتند . در بین سواران بومی که دکتر نیدر مایر تجهیز کرده بود نیز به هیچ وجه , روحیه وفاداری نسبت به این عملیات وجود نداشت و پس از آغاز جنگ سربازان کرد در پشت تپه ها به تیر اندازی هوایی بی هدف پرداختند و سپس صحنه را ترک کردند و پروژة دکتر نیدر مایر در همان ابتدا با شکست روبرو شد . در همین موقع فرماندة ارتش آلمان در ترکیه و عراق یعنی فیلد مارشال گولت نیز مبتلا به بیماری تیفوس شد و در گذشت . فوت ناگهانی فرماندة ارتش آلمان در منطقه که در اواخر سال 1917 اتفاق افتاد باعث از هم گسیختن ارتش آلمان در ترکیه و عراق شد و دکتر نیدر مایر نیروی پشتیبانی خود را از دست داد . در همین ایام آثاراولیه شکست آلمان نیز در اروپا و آفریقا
بتدریج ظاهر می شد , بنابراین امپراطوری آلمان پروژة ایران را به کلی منتفی شده تلقی نمود و دکتر
نیدر مایر را به آلمان باز خواندند.

دکتر اسکار نیدر مایر در لباس کردهای بختیاری

اما دربارة اسکناس ها آلمانی آنچه که نزد صرافی Woun Khaus&company موجود بود فورا به آلمان برگرداند ولی مقدار زیادی از این اسکناس ها در شهرهای مختلف ایران به خصوص در همدان و کرمانشاه در جریان قرار گرفته و در دست مردم بود بنابراین سفارت آلمان در ایران و همچنین شرکت صرافی فوق الذکرتصمیم گرفتند که با وارد کردن مقداری مواد اولیة زندگی و تحویل آنها به مردم اسکناس ها را از مردم پس بگیرند ولی موفق به جمع آوری کامل اسکناس ها نشدند . البته مقداری از اسکناسها نزد مردم باقی ماند , از 2% – 3% کل اسکناس ها تجاوز نمی کرد که امروزه آنها را در کلکسیون ها و موزه های مشهور جهان میتوان یافت .

اینک شرح اسکناس های آلمانی که در ایران مورد مصرف قرار گرفت:

الف : اسکناس5 مارکی _ روی اسکناس به خط فارسی شکسته و به رنگ قرمز که با عبارت دوازده قران و ده شاهی و در پایین اسکناس عدد 12 قران و 10شاهی چاپ شده است , پشت اسکناس نیز در میانه جمله دوازده قران و ده شاهی به خط قرمز شکسته مشاهده می شود .

اندازة اسکناس 80 % اندازة واقعی است

ب : اسکناس 25 قرانی در دایرة روشنی که روی اسکناس وجود دارد با حروف,عبارت بیست و پنج قران به چشم می خورد و در پشت اسکناس نیز در همان دایرة روشن عدد 25 قران و در گوشة دیگر نیز عبارت بیست و پنج قران همگی با رنگ قرمز و با خط شکسته چاپ شده است .

اندازة اسکناس 50 % اندازة اصلی است

ج : اسکناس 20 مارکی _ روی اسکناس و در قسمت پایین آن عدد 5 و زیر آن به خط نستعلیق عبارت پنج تومان و پشت اسکناس نیز در چهار گوشه , چهار بار عدد 5 و در کنار عدد 5 سمت راست واژة پنج و در کنار عدد 5 سمت چپ واژة تومان در بالا و پایین چاپ شده است .

اندازة اسکناس 50 % اندازة واقعی است

د : اسکناس های 100 مارکی و 1000 مارکی که بعلت ارزش بالا در آن زمان قابل استفاده نبود و در جریان قرار نگرفت . این نمونه ها ی منحصر بفرد , هم اکنون در موزة برلین موجود است . روی و پشت اسکناس 100 مارکی در مربع روشن عدد 25 و عبارت بیست و پنج تومان و اسکناس 1000 مارکی عدد 250 و عبارت دویست و پنجاه تومان و در پشت همین مطلب دوبار در دوطرف آن , همگی به خط نستعلیق خوب و بزرگ چاپ شده است .

اندازة اسکناس ها 30 % اندازة واقعی است

همانطور که یاد آوری گردید فقط سه اسکناس اول در جریان قرار گرفت و تعدادی از آنها هم هنوز موجود است و تعدادی نیز ظاهرا در انباری موجود بوده است که دچار حریق شده و آثار سوختگی در اطراف اسکناس ها دیده می شود و به اسکناسهای سوختة آلمانی معروف است که تعدادی از آنها را
می توان با همین آثار سوختگی در بعضی کلکسیون ها سراغ گرفت . در این مقاله , بحث ما بیشتر از جهت یک واقعة اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است و امید است تاریخ نگاران گرامی نیز برای روشن شدن این بخش تاریک از تاریخ میهنمان , پژوهش های بیشتری را انجام دهند .

منابع :

Unter der Glutsonne Irans

(Under the Glowing Sun of Iran)

By Oskar V. Niedermayer

Munchen, 1925

Kriegsfinanzierung durch Wahrungs-

Politische Manipulation im 1.

Weitkrieg

(Financing of War by Political [currency]

Mainpulations during WWI

by Ahmad Mahrad

Hanover, 1976

Iran auf dem Wage zur diktatur-

Militarisierung und Widerstand 1919-

1925

(Iran on the Way to Dictatorship-

Militarization and Resistance 1919-

1925)

By Ahmad Mahrad

Hanover, 1972

Die Deutsch-Iranischen Beziehungen

Von 1918-1933

(The German-Iraniam relationship

From 1918-1933)

By Ahmad Mahrad

Frankfort/M, 1979

International Bank Note Society Journal

Valume 27, No 3- 4, 1988