اسکناس (پول کاغذی) : کلمة اسکناس به احتمال قوی اوایل سده نوزدهم میلادی و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار وارد ایران شده است (جلد اول مصاحب صفحة 141) و مأخوذ از کلمة روسی
"آسی گونوس" (assigunos) که مشتقی از کلمة فرانسوی پول کاغذی "آسی نیا" (assignat) است که در زمان انقلاب کبیر فرانسه چاپ شد و ارزش آن نیز در رابطه با دارایی های ملی تعیین شده بود .
در متن فارسی امتیاز رویتر (Reuter) کلمة اسکناس با استفاده از معادل فارسی بلیط ( در فرانسه بیه ,
" بلیط و اسکناس") ترجمه شده بود که معادل لغت تیکت در زبان انگلیسی می باشد . ولی لفظ اسکناس قبلا در قاموس فارسی وارد شده بود و کلمة بلیط نتوانست جانشین مناسبی برای آن باشد.از طرفی در برخی نقاط کشور چون یزد و شیراز اصطلاح نوت( معادل انگلیسی Note) نیز رواج داشت.(افشار ص 171)

مدتها پیش از سده نوزدهم در ایران گونه هایی از پول کاغذی مرسوم بوده است که سابقه آن به دورة ایلخانیان (g.v)cav"چاو" می رسد . در اواسط سدة نوزدهم نوعی گواهی بدهی شخصی موسوم به بیجک به صورت گسترده ای بین تجار رایج شد ( جهانشاهی صفحه 21 ) که در عمل نقش حواله بانکی را ایفا می کرد :بیجک در واقع ابزاری پولی بود که برای مبلغی معین و عندالمطالبه امضاء و گواهی می شد و توسط صرافخانه های معتبر مانند توماجیان , جهانیان , اتحادیه و بعضی دیگر صادر می شد . این بیجک ها مدت ها بعد از پیدایش اسکناس نیز رایج و در گردش بود .

همزمان با این رویدادها , تجار با اسکناس های روسی و عثمانی در شمال و روپیه هندی در جنوب آشنا شدند(اعظمی صفحة 259,جهانشاهی صفحة 34) ولی سابقة تاریخی اسکناس بصورت متعارف در رابطه با بانک صادر کنندة حواله به سه دوره متمایز تقسیم می شود . بانک شاهی 1310 – 1269 , بانک ملی ایران 1339 – 1310 و بانک مرکزی ایران 1339 تا کنون .

بانک شاهی یا بانک شاهنشاهی ایران : در سال 1267 هجری شمسی یک بانک انگلیسی به نام "بانک شرقی جدید"((New Oriental Bankدر تهران , تبریز, مشهد , اصفهان , شیراز و رشت اقدام به گشایش شعبه کرد و فعالیت خود را بدون مجوز قبلی با بازکردن حساب های جاری و پس اندارآغاز کرد. بدین ترتیب برای اولین بار ایرانی ها با بانکداری نوین آشنا شدند . اگر چه این بانک مجاز به صدور اسکناس نبود ولی به جای آن نوعی چک تضمینی پنج قرانی به گردش در آورد که عملا اسکناس در لباس مبدل آن محسوب می شد .یکسال بعد در بهار سال 1268 هجری شمسی "بارون جولیوس دو رویتر" که متولد آلمان ولی بزرگ شدة انگلستان بود , امتیاز تأسیس بانک شاهی ایران را همراه با انحصار چاپ اسکناس به ازای اعطای وامی بمبلغ 40000 پوند استرلینگ معادل 130000 تومان به ناصرالدین شاه با بهره شش درصد و الغاء کلیه حقوق خود ناشی از امتیاز سال 1252 هجری شمسی بدست آورد و بیدرنگ نسبت به خرید دارایی های "بانک شرقی جدید" به مبلغ 20000 پوند و جمع آوری چک های نقدی رایج آن بانک کار خود را آغازکرد .(جونز, صفحة35)

اولین سری اسکناس های صادره توسط بانک شاهی ایران توسط موسسه برادبری ویلکینسون ,
(Bradbury Wilkinson Co.) در سال 1270 هجری شمسی چاپ شدکه کاملا شبیه اسکناس امروزی بود. روی قطعات یک تا پنج تومانی امضای رییس بانک چاپی بود ولی قطعات 10 تومانی و بیشتردر هنگام صدور, امضاء و به مشتری داده می شد (ابتهاج صفحة 19). هر قطعه اسکناس توسط بازرس دولت با مهر بیضی شکلی که منقش به عبارت "ملاحظه و ثبت دفتر دولتی گردید.امضاء مأمور محترم دولت علیه ایران" مهر شده بود. حد مجاز اسکناس منتشره طبق امتیاز اولیه به 800000 پوند محدود بود که معادل 8/2 میلیون تومان می شد . انتشار اسکناس بیشتر , موکول به دریافت اجازه مجدد از دولت بود که بارها تکرار شد تا اینکه جمع اسکناس های در گردش در سال 1306 قبل از باز خرید امتیاز توسط بانک ملی ایران به 8/17 میلیون تومان رسید .

پذیرش اولین اسکناس های صادره توسط بانک شاهی , به کندی صورت می گرفت به طوری که در دهة اول فقط دو هزار برگ اسکناس با ارزش 22000 پوند به گردش در آمد (جونز صفحه144) علت کندی اولیه گردش اسکناس , عکس العمل و مقاومت بنگاه های بزرگ صرافی بود که متفقا قصد داشتند ارزش اعتباری بانک را زیر سوال ببرند. با چنین انگیزه ای معمولا مبالغ هنگفتی از شعب بزرگ نقدا دریافت و به شعب کوچکتر مراجعه و تقاضای تبدیل یکجای آن را به طلا و نقره می کردند که طبعا شعب کوچک به اندازه کافی سکه طلا و نقره موجود نداشتند لذا این شائبه را پراکنده می کردند که بانک قادر به انجام تعهدات خود نیست با این احتمال که موجب فروپاشی بانک شوند ( کمیسیون ملی صفحه 1966) , به همین دلیل بانک محل صدور, اسکناس ها را با مهری به دو زبان فارسی و انگلیسی مشخص نمود . بدین معنی که مثلا اسکناسی که در شیراز صادر شده است فقط در شیراز قابل بازپرداخت می باشد . مهر دیگری نیز تاریخ صدور اسکناس را مشخص می کرد . از آنجایی که سری های اولیه اسکناس ها علامت و مشخصه ای نداشتند در سال 1292 هجری شمسی در مشهد مردی به نام میرزا آقا خان اسکناسی , به طوری ماهرانه اسکناسی دو تومانی را جعل کرد ولی به اشتباه به جای قید علامت" قابل پرداخت در مشهد فقط" از عبارت " قابل پرداخت فقط در مشهد" استفاده شده بود که همین اشتباه باعث پیگیری و دستگیری وی شد.

در آغاز جنگ جهانی اول دارندگان اسکناس ها باید آنها را به مدت 60 روز به طور الزامی نزد خود نگاه دارند و بدین ترتیب مفهوم اولیه" پول قانونی" به وجود آمد .

سری دوم اسکناس ها در سال 1304 با علامت ایمنی شیر و خورشید با شمشیر روی قطعات 1 , 2 , 5 , 10, 20 , 50 و 100 تومانی توسط "واترلو و پسر با مسئولیت محدود" و بقیه توسط موسسه برادبری ویلکینسون چاپ شد .

بانک ملی ایران : اندیشه تأسیس بانک ملی در ایران به زمان اولین دوره مجلس در سال 1287 هجری شمسی باز می گردد . البته ایجاد چنین آرزویی 20 سال بعد به انجام رسید . در سال 1310 بانک ملی تازه تأسیس , انحصار صدور اسکناس را پس از انجام مذاکرات و پرداخت 200000 پوند به بانک شاهی در اختیار خود گرفت ( جهانشاهی صفحه 94 ).

اولین سری اسکناس های بانک ملی در اردیبهشت 1312 هجری شمسی با تصویری از رضا شاه با لباس نظامی و امضاء دکتر لیندن بلوت آلمانی مدیر کل بانک در قطعات 5 ,10 ,20 ,100 و500 ریالی صادر شد.

بر اساس قانون اصلاح واحد پول ایران مورخ 1311 هجری شمسی ریال معادل یکصد دینار واحد رسمی پول ایران شد . واحدهای قدیمی چون قران و تومان منسوخ گردید , البته واژه تومان در بین توده مردم تا امروز ادامه دارد .

سه سال بعد دومین سری از اسکناس های بانک ملی با امضاء حسین علاء و هرشیه هرتس آلمانی و عبدالحسین هژیراعضای هیأت مدیره بانک که بعد از باز نشسته شدن دکتر بلوت شکل گرفته بود , چاپ شد . روی اسکناس های جدید تصویر رضا شاه کمی بزرگتر شد و قطعه 1000 ریالی نیز اضافه گردید.

هر دو سری اسکناس های بانک ملی توسط" شرکت اسکناس آمریکایی “
(American Bank Notes Co.) به میزان 895 میلیون ریال چاپ و انتشار یافت ( آرشیو شماره 1125 شرکت اسکناس های آمریکایی : همچنین رجوع شود به آذین فر 1371 صفحات 15-114 ).

در سالهای 1315 و 1317 هجری شمسی دو سری جدید دیگر اسکناس به چاپ رسید که روی آن تصویر بدون کلاه رضا شاه و امضاء مدیر کل بانک غلامرضا امیر خسروی و بازرس دولت عبدالحسین هژیر دیده می شد . آنچه که در مورد این دو سری اسکناس جالب بود اینکه برای اولین و آخرین بار معادل طلای هر اسکناس روی اسکناس های 100 و 500 و 1000 ریالی قید شده بود . اسکناس 100 ریالی معادل یک سکه پهلوی طلا بود .همچنین اسکناس 10000 ریالی نیز چاپ شد که به دلیل بالا بودن مبلغ آن به گردش در نیامد .

در شهریور 1320 که رضا شاه استعفا کرد , جمعا معادل مبلغ دو میلیارد ریال اسکناس در گردش بود.
با توجه به اشغال کشور توسط متفقین و تورم ناشی از جنگ , این رقم در اواسط سال 1322 به 2500 میلیون ریال و در اواخر همان سال به رقم 4500 میلیون ریال رسید ( روزنامه اطلاعات شماره 5489 مورخ 22 خرداد 1323).

اولین سری اسکناس با تصویر محمد رضا شاه و امضای ابوالحسن ابتهاج مدیر کل بانک مرکزی و محمد علی بامداد بازرس دولت در دو نوبت و با ارقام 5 , 10 , 20 , 100 ریالی در سال 1323و50 ,100 , 500 و 1000 ریالی در سال 1325 به چاپ رسید .

در همین هنگام یعنی در سال 1324 فرقه جدایی طلب و جمهوری خواه آذربایجان ( رجوع شود به آذربایجان 5) با تعجیل و با استفاده از کاغذ معمولی و بدون علامت مخصوص , اسکناس های 5 قرانی , 1 تومانی , 2 تومانی , 5 و 10 تومانی به زبان ترکی آذری به چاپ رساند . پشت این اسکناس ها فقط ذکرشده بود که این اسکناس ها پول قانونی مورد ضمانت دولت آذربایجان است و جاعلین تحت پیگرد فرماندار نظامی قرار خواهند گرفت . سقوط این جمهوری در آذر 1325 این اسکناس ها را از اعتبار ساقط کرد .

در سال های بعد از جنگ بانک ملی به عنوان یک نهاد مالی ملی توسعه یافت و بتدریج بعضی از وظایف بانک مرکزی را نیز عهده دار شد . همچنین چاپ اسکناس , نقش روی آن و حجم در گردش آن نوعی منزلت و مصلحت ملی را به خود گرفت و کارایی پول در اقتصاد به تدریج افزایش یافت .اسکناس بسرعت با جوامع شهری و با سرعت کمتری با جوامع روستایی عجین شد . هنوز چک به عنوانوسیله داد و ستد نقش کم اهمیت تری داشت .

حساسیت های مربوطه به پشتوانه اسکناس در مقاطعی موجب بروز کمبود اسکناس شد که بانک ملی در سال های 1331 و 1333 در دو نوبت با چاپ چک تضمین شده به رفع مشکل مبادرت ورزید . چک های تضمین شده در قطعات بزرگ 1000 و 5000 و 10000 ریالی با امضای علی اصغر ناصر و ابراهیم کاشانی مدیران بانک صادر شد . کیفیت کاغذ و علامت مشخصه این چک های تضمینی درحد غیر قابل تقلید نبود و در مواردی جعل شد ولی به دلیل اینکه چک تضمینی , اسکناس محسوب نمی شد با متخلفین امکان برخورد بر اساس قانون جعل اسکناس ممکن نبود .(آوینا 30 صفحه 140 )

بانک مرکزی ایران : تعداد روز افزون بانک های خصوصی در ایران بتدریج تداوم فعالیت های هم زمان بانک ملی را به عنوان یک بانک تجارتی ودر عین حال بانک مرکزی با مشکل مواجه ساخت . روز هفتم خرداد 1339 بانک مرکزی ایران با اختیارات کامل در زمینه سیاست های پولی تأسیس شد و
بانک ملی نیز همچنان به فعالیت بانکی – تجاری خود ادامه داد . اولین سری اسکناس های بانک مرکزی در دو قطعه 10 و 20 ریالی با امضای وزیر دارایی ( عبدالباقی شعاعی ) و اولین رییس کل بانک مرکزی
( ابراهیم کاشانی ) در سال 1340 به چاپ رسید . با رشد و پیشرفت روش های متداول بانک مرکزی , اهمیت اسکناس به عنوان پول به درجه دوم رانده شد و صدور اسکناس تابعی از حجم کل پول در گردش که خود تحت کنترل مکانیزم های سیاست های پولی قرار داشت , گردید .

اسکناسهای بانک مرکزی غالبا توسط موسسه" توماس دولارو" در انگلستان چاپ شده است . علامت مشخصه ایمنی این اسکناس ها معمولا تاج , شیر و خورشید و یا تصویر شاه بود . در سال 1344 یک اسکناس 5000 ریالی با امضای آموزگار وزیر دارایی و مهدی سمیعی رییس بانک مرکزی در پاکستان در چهار چوب موافقتنامه سازمان عمران منطقه ای به چاپ رسید ولی چون رنگ قرمز آن با آب شسته می شد , به ناچار سریعا جمع آوری شد . اسکناس 200 ریالی دیگری نیز که با امضای هوشنگ انصاری وزیر دارایی و محمد یگانه رییس کل بانک چاپ شده بود , بدلیل نقش ستاره شش گوش در پشت اسکناس که عده ای آنرا به عنوان ستاره داوود تلقی نمودند , جمع آوری شد و از ستاره 12 گوشه استفاده شد . آخرین سری اسکناس های چاپ شده در رژیم سابق دارای امضای یوسف خوش کیش مدیر کل بانک مرکزی و محمد یگانه وزیر اقتصاد و دارایی بود . بالاترین حجم اسکناس در گردش در رژیم سابق به 912 میلیارد ریال رسید ( آذین فر – رهاورد 42 صفحه 139 ).

در سال 1358 , دوران بعد از انقلاب , بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در سال 1358 اولین سری اسکناس جدید را به چاپ رساند .

روی این اسکناس ها از طرحی برای پوشاندن تصویر شاه استفاده شده بود و به عنوان علامت مشخصه ابتدا از علامت شیر و خورشید و پس از اعتراض مقامات انقلابی از نقش 12 ستاره به عنوان علامت موقت جمهوری اسلامی استفاده شد ( آذین فر 1992 صفحه 138 -29 ).

سری بعدی اسکناس های بانک مرکزی در سال 1359 با امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و دارایی و محمد علی مولوی رییس کل بانک چاپ و منتشر گردید . طرح این سری مشابه طرح اسکناس قبلی بود با این تفاوت که به جای تصویر شاه از نمای مرقد حضرت امام رضا استفاده شده و همان علامت موقت در طرح اسکناس ها نیز به کار گرفته شد (خرمبخش صفحه 120 ).

در سال 1360 اولین سری اسکناس ها با علامت رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان علامت مشخصه منتشر شد. این علامت در سال 1367 با تصویری از محمد حسین فهمیده شهید جوانی در جنگ عراق با ایران , جایگزین گردید.در سال 1372 برای اولین بار تمثال رهبر انقلاب روی اسکناس های 10000ریالی ظاهر شد. این تصویر نقش علامت مشخصه را نیز دارا بود. این اسکناس ها دارای امضای محمد خان وزیر اقتصاد و دارایی و محمد حسین عادلی رییس کل بانک مرکزی بود.

منابع :

1. بانک . دکتر عبدالحمید زنگنه تهران 1318

2. تاریخ ایران باستان حسن پیرنیا (مشیرالدوله) تهران شرکت مطبوعات 1311

3. مروری بر یکصد سال تاریخ پول در ایران آمریکا .مجله ره آورد شماره 28

4. خاطرات ابوالحسن ابتهاج انگلستان 1996

5. سابقه نشر اسکناس در ممالک شرقی. عباس اقبال آشتیانی مجله یادگار تهران 1327

6. تاریخ سی سال بانک ملی ایران . دکتر جهانشاهی تهران 1337

7. پول و بانکداری کمسیون ملی یونسکو ایرانشهر (2 جلد) تهران 1347

8. بانک ملی ایران و نقش آن در نظام بانکی کشور یوسف خوش کیش ضمیمه مجله کانون بانکی شماره 45 سال 1354